SURMIAK-DOMAŃSKA, Katarzyna

Czystka

Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2021

Laudatio

(Katarzyna Surmiak-Domańska, Czystka, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2021)

Nil mirari, nil indignari, sed intellegere – nie dziwić się, nie oburzać, lecz zrozumieć – głosi łacińska sentencja. To trudne zadanie, jakiemu muszą podołać reporterzy, a trudniejsze tym bardziej, jeśli opisują to, co najbliższe, a chcą opisać prawdziwe, bo przecież inaczej nie ma sensu. Dziś nagradzamy książkę, której autorka z odwagą wkroczyła w rejony historii rodzinnej, by nie oburzając się, zrozumieć.

Każdy mógłby napisać taką książkę, ale nie każdy by chciał. Nie tylko dlatego, że potrzebne są doświadczenie, warsztat, research, podróże, czas, literackie zdolności i reporterska dociekliwość. Także dlatego, że wielu z nas miałoby problem, żeby zrobić to szczerze, żeby śmiało zajrzeć do zamkniętych szaf, niby przypadkiem zagubionych listów, otwarcie zapytać rodziców lub dziadków, a potem jeszcze przedstawić ich światu bez malowania szminką. Zbyt łatwo można tu skręcić w patos, sentymentalizm, łzawe wspominki, idealizowanie, ale też w jałowe systemy rozliczeń, jakąś ponurą buchalterię krzywd, kto kogo i kto komu… Autorka unika tych manowców, przedstawiając nam historię rodzinną, która oczywiście jest składową historii większej, w sposób trzeźwy i chłodny, skrupulatnie rejestrując kolejne ślady przeszłości i zabierając nas ze sobą na poszukiwania. Wędrujemy więc tropem tej historii, odkrywamy razem z autorką kolejne karty jak w grze memory.

Śmiem twierdzić, że każdy by mógł napisać taką książkę, bo każdy miałby materiał. Żadnej rodziny nie oszczędziła wojna. Nikt przez to bagno nie przeszedł suchą stopą. Były też inne tragedie. Doświadczenie ludzkiej podłości i przemocy jest straszne. Nic dziwnego, że pojawia się milczenie. O tym w domu się nie mówi, nie mówiło, to się chowało zwłaszcza przed dziećmi, z dobrej woli, chcąc je ochronić. Czy to Holocaust, czy rzeź wołyńska czy coś, co skrywali przez dziesięciolecia Warmiacy i Mazurzy czyli bestialski pochód Armii Czerwonej przez Prusy Wschodnie – nad tym zalegało milczenie, zmowa milczenia. O takim bolesnym milczeniu, które ciąży, które „jak makiem zasiał”, pisały także inne laureatki Literackiej Nagrody Warmii i Mazur – Alicja Bykowska Salczyńska w tomie poezji „Cno” oraz Anna Matysiak, również poetka, w książce „Tyle nieznanych ryb”. Tegoroczna laureatka, przedstawicielka literatury faktu, robi to inaczej. Opowiada nam, jak sama musiała sie przez to milczenie przeorać, żeby poznać rodzinną historię i jak musiała wskrzesić osoby w rodzinnej historii przemilczane, wyrugowane z niej, co więcej, musi przełamać opór tych, którzy nie chcą pamiętać, którzy zostawili to za sobą, by jakoś żyć w nowych czasach, nowych miejscach. Krok po kroku autorka odblokowuje tę zaczopowaną pamięć i zapoznaje nas z babcią Franką, której sama nigdy nie miała szansy poznać, z dziwnym szowinistycznym wujem z Ameryki, ze swoim ojcem, niegdyś aktorem Teatru imienia Stefana Jaracza w Olsztynie, ale w książce pokazanym też jako chłopiec, który musi sobie radzić. Wiele barwnych postaci buduje tę rodzinną konstelację; są też znajomi z wołyńskiej wsi, sąsiedzi i ich potomkowie, opowieść rozrasta się na Francję i Stany Zjednoczone, sięga po dzień dzisiejszy. Jej napędem jest potrzeba zrozumienia i co za tym idzie – oczyszczenia i tak wolę myśleć o tytułowej czystce. Bo choć pierwsze przychodzi do głowy skojarzenie „czystka etniczna”, jako drugie – „czystka”, rozumiana jako amnezja, pustka głowie, to jest to książka o czystce, jaką musimy czasem zrobić w naszym życiu, w naszej rodzinie, czasem też w imieniu rodziców lub dziadków, żeby iść dalej. Trzeba zaświeć latarką w najciemniejszy kąt i posprzątać do czysta, chociaż to wcale nie jest miłe, ale jeszcze gorzej jest się garbić pod ciężarem niewypowiedzianych rodzinnych traum i nieść je przez kolejne pokolenia. Trzeba się zmierzyć z rodzinną historią, z sumą rodzinnych historii, żeby być zdrowym, zagoić rany, nikogo nie winić, na nim się nie mścić. Wreszcie dojrzeć. Żeby zdrowe było i ciało. Psychologia podpowiada nam rozwiązania, jako miłośnicy literatury wierzymy też w oczyszczającą moc opowieści.

Warto też zauważyć, że nagrodzoną dziś książkę napisała kobieta, a ważnym jej wątkiem jest żeńska linia rodzinnego dziedzictwa. Historia żadnego człowieka nie zaczyna się w chwili narodzin, a uszanowanie pamięci kobiet w rodzinie, uznanie ich roli i rangi, to bardzo istotne. Babcia Franka, choć tak łatwo mogła zniknąć, została uratowana. To daje siłę wnuczce.

Polecamy tę książkę mieszkańcom Warmii i Mazur nie tylko dlatego, że to dobra książka napisana przez cenioną reportażystkę, która urodziła się w Olsztynie, spadkobierczynię najlepszych cech polskich mistrzów reportażu. Także dlatego, że w naszym regionie może ona rezonować szczególnie. Mamy korzenie wieloetniczne, wielokulturowe, dziadkowie lub rodzice byli przesiedleńcami z własnej lub cudzej woli. Mamy swoje rodzinne traumy i swoje milczenie, swoje zaniki pamięci. Mam nadzieję, że jesteśmy impregnowani na idee nacjonalistyczne i tę malignę, która każe w nocy iść do sąsiada z naostrzoną siekierą. Ale mamy co przepracowywać, nad czym popłakać, co spróbować zrozumieć. Pięć lat przed „Wołyniem” Wojciech Smarzowski nakręcił „Różę”, pamiętajmy o tym na Warmii i Mazurach niemal bez Warmiaków i Mazurów. Honorujmy ich miejsce w naszej historii.

W imieniu kapituły: szanujemy autorkę za odwagę, dziękujemy, że podzieliła się historią prywatną, którą początkowo pisała dla siebie jako rodzaj autoterapii i chciała dla siebie zachować, doceniamy za takt wobec osób bliskich i dalekich, zauważamy warsztat, język i formę, i wiemy, że to opowieść uniwersalna, opowieść o krzywdzie i jej dziedziczeniu. Mamy też świadomość, że teraz trwa wojna u naszych sąsiadów, że do tej historii właśnie dopisują się kolejne przerażające rozdziały, co już wymyka się naszemu zrozumieniu.

Joanna Wilengowska

maj 2022

WAWRZYN – Literacka Nagroda Warmii i Mazur za rok 2021
nagroda czytelników